کمالِ ملکِ نقاشیِ ایرانی | زندگی و زمانه محمد غفاری چگونه بود؟

اوایل سلطنت ناصرالدین شاه بود که محمدغفاری به دنیا آمد. پدرش از صاحب منصبان خوش نام کاشان بود و عمویش صنیع الملک، از هنرمندان بنام قاجاری را همه می‌شناختند. با پایان تحصیلات ابتدایی، هنگامی که دوازده سال بیشتر نداشت با برادرش راهی تهران شدند تا رشته نقاشی را در دارالفنون فرابگیرند.

تابلوی چهره اعتضادالسلطنه بر دیوار دارالفنون، مسیر زندگی محمدغفاری را هنگامی عوض کرد که به چشم ناصرالدین شاه آمد. بازدید شاه از دارالفنون همانا، استقبال او از هنر محمد و استخدام او در دربار نیز، همان. نقاش مخصوص دربار که در بدو ورود عنوان «خان» را به خود اختصاص داد و بعدتر با لقب «پیشخدمت مخصوص دربار»، مشغول به نقاشی بود، رفته رفته تا به آنجا در دل شاه جا باز کرد که نه تنها ناصرالدین شاه از فرط شیفتگی، شاگرد او شد که لقبش را به «کمال الملک» تغییر داد.

ناصرالدین شاه هنوز در قید حیات بود که کمال الملک سفر‌های خود را به اروپا آغاز کرد تا با بازدید از نگارخانه‌های اروپایی و تماشای آثار نقاشان مطرح غربی، به وسعت دانسته‌های خود از هنر نقاشی بیفزاید. سه سال اقامت در فلورانس و رم و پاریس، رونگاری از آثار موفق جهانی و پرداختن به نقاشی واقع گرا (رئالیسم)، سوغات کمال الملک از سفرهایش بود. همچنین او از نخستین کسانی بود که با مقالات و یادداشت هایش ایرانیان را با بزرگان هنر جهان آشنا کرد.

ترسیم نقاشی‌هایی با جزییات کامل و واقعی از رویدادها، اشخاص و اماکن، مسئولیت سنگینی بود که استادانه از عهده آن برآمد و رفته رفته بنیان گذار سبک نقاشی معاصر ایرانی شد. با ترور ناصرالدین شاه، اما کمال الملک بار دیگر به اروپا سفر کرد. در سال ۱۲۷۹  از سوی مظفرالدین شاه به ایران فراخوانده شد.

ادامه فعالیت او در دربار مظفرالدین شاه با اکراه و ملال بود. توقعات شاه و فضای دربار عرصه را بر کمال الملک تنگ کرد و لاجرم در سال ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳  زندگی در عراق را به نقاشی در دربار ترجیح داد و ماحصل دوسال هجرت خود را در تابلو‌هایی ازجمله «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» به یادگار گذاشت. هنگامی که به ایران برگشت، انقلاب مشروطه آغاز شده بود و او نیز جسته گریخته با ترجمه آثار برخی نویسندگان آزادی خواه غیرایرانی، به سهم خود با جنبش همراه شد.

او همچنین اقدام به تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه کرد و ریاست آن را برعهده گرفت. این، آغاز آموزش کلاسیک یا عمومی نقاشی در ایران بود که با موافقت مجلس شورای ملی به ثمر نشست. چندسال پس از آن نیز بار دیگر با درخواست بودجه از وزارت معارف، مدرسه صنایع مستظرفه را با رشته‌های صنایع دستی گسترش داد و ضمانت کرد با این کار نه تنها هزینه‌های آن بازخواهد گشت که محلی برای درآمد نیز خواهد بود.

محتشم السلطنه، وزیر وزارتخانه معارف به دنبال دفاع از این طرح در مجلس، بر درایت کمال الملک تأکید می‌کرد: «در این عالم حضیض صنایع و بی اعتنایی به این امر اساسی، فقط کسی که به قلت اسباب، هنر ایرانی را به میزان معلومات امروزه ثابت کرده، استاد معظم آقای کمال الملک است که علم و آگاهی و مراقبت خود را در ترویج و ترقی صنایع مستظرفه صرف کرده و از تربیت شاگرد و حسن اداره این کار، نمونه عالی در ایران گذارده و خواسته اند به همه بفهمانند که لیاقت ایرانی از دیگران کمتر نیست.»

سال ۱۳۰۷ کمال الملک مشروطه خواه که با استبداد رضا خانی ضدیت داشت به نیشابور تبعید شد. مدتی بعد نیز، بینایی یکی از چشمانش را از دست داد، که روایات مختلفی در این باره وجود دارد؛ او، اما از نقاشی دست نکشید تا اینکه در ۲۷ مرداد سال ۱۳۱۹  بر اثر کهولت سن در سن نودوسه سالگی درگذشت و در جوار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری به خاک سپرده شد.

فیلم «کمال الملک»

اثری در ژانر درام تاریخی و به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی در سال ۱۳۶۲ است که به زندگی کمال الملک می‌پردازد. نقش اصلی فیلم (شخصیت کمال الملک) را جمشید مشایخی بازی کرده است و عزت‌الله انتظامی نقش ناصرالدین شاه را برعهده دارد. مظفرالدین شاه با بازی علی نصیریان به تصویر کشیده شده است.  می‌توان کمال الملک را یک اثر بزرگ، پربازیگر و با تعداد شخصیت‌های داستانی بسیار بیان کرد.

در ادامه حتما بخوانید تائید سرقت تابلو مظفرالدین‌شاه پس از ۶۰ سال!

کتاب «کمال الملک»

کتابی در شرح احوال و آثار استاد محمد غفاری و شاگردان اوست که در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول خصوصیات و ویژگی‌های مکتب هنر قاجار مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم زندگی نامه استاد محمد غفاری (کمال الملک) ارائه شده. فصل سوم به معرفی آثار کمال الملک اختصاص داده شده است. در فصل چهارم زندگی نامه مختصر و برخی از آثار شاگردان کمال الملک آمده و در فصل پنجم نیز برخی از آثار کمال الملک و شاگردانش به چاپ رسیده است.